Esoterie en parapsychologie

Dogmatische sceptici laten vooral zien hoe het niet moet. We hebben niets aan een gesloten wereldbeeld en intellectuele intolerantie.

Dat geldt ook wanneer we het hebben over esoterische leringen. Men dient er in elk geval zoveel mogelijk respect voor op te brengen, ook al is men het er niet mee eens. Tenzij de doctrines racistisch zijn natuurlijk, of aanhangers ervan oproepen tot vreemdelingenhaat of vervolging van minderheden. Maar dat geldt slechts in uitzonderlijke gevallen.
Overigens mag de parapsychologie zelf ook weer een basaal respect verwachten van mensen met een esoterisch wereldbeeld.

Enige tijd geleden heb ik in 2008 de volgende column voor ParaVisie geschreven over de relatie tussen Esoterie en parapsychologie:

Zielenreis

Is het dan niet allemaal allang bekend?

De parapsychologie bestudeert allerlei dingen die te maken hebben met de ziel of het bewustzijn en die tegelijkertijd niet verenigbaar zijn met een materialistisch wereldbeeld. Een deel daarvan kunnen we ook tegenkomen bij esoterische overleveringen. Denk bijvoorbeeld aan gedachtenoverdracht (telepathie), de magische invloed van de geest op de materie (psychokinese) of wedergeboorte (reïncarnatie). Aanhangers van esoterische of occulte bewegingen vragen zich dan ook wel eens af of parapsychologen niet gewoon opnieuw het wiel willen uitvinden. Waarom onderzoek doen naar onderwerpen die reeds lang geleden meer dan voldoende behandeld zijn door geestelijke leraren?

Verschillende methoden
Eén van de belangrijkste redenen is dat de parapsychologie wetenschappelijk te werk wenst te gaan. Parapsychologen willen – als het goed is – niets zomaar op gezag van anderen aannemen, maar altijd zelf kijken naar het bewijsmateriaal. Ze hechten veel waarde aan verstandelijke argumenten en vinden het doorgaans ook niet erg om andere theorieën aan te hangen dan hun collega's.
Esoterische stromingen gaan eerder uit van een wijsheidstraditie met leraren of meesters uit het heden of verleden. Ze stellen vaak ook dat er hogere inzichten zijn die nu eenmaal ons verstand te boven gaan. Om die reden zou het weinig zin hebben om parapsychologisch onderzoek te doen. Bepaalde aanhangers vinden zelfs dat het getuigt van hoogmoed of lichtzinnigheid als je eeuwenoude concepten parapsychologisch tracht te toetsen.
Hierbij moeten we wel beseffen dat de oude doctrines helemaal niet allemaal hetzelfde beweren. Anders gezegd: omdat de verschillende stromingen het op allerlei punten niet eens zijn, kunnen ze het niet steeds allemaal tegelijk bij het rechte eind hebben. Ik beweer overigens niet dat alle meningsverschillen parapsychologisch geslecht kunnen worden. En bovendien kan het ook nog wel eens voorkomen dat geen enkele stroming het bij het rechte eind blijkt te hebben.

Overlapping
Vanuit de parapsychologie beschouwd kunnen esoterische overleveringen in bepaalde gevallen interessant zijn als werkhypothese. Dit geldt bijvoorbeeld voor ideeën over een fijnstoffelijk lichaam. Nu wil dit niet zeggen dat onderzoeksresultaten aangepast worden aan de theorie, maar juist het tegendeel. Men kan kijken wat er wetenschappelijk gezien te zeggen valt voor of tegen een aloude overlevering.
Ook kunnen esoterici kijken naar de parapsychologie om te zien welke elementen uit hun wereldbeeld eventueel door middel van onderzoek nader onderbouwd kunnen worden.

Overigens is zo'n uitwisseling zeker niet vanzelfsprekend. Aanhangers van een occulte doctrine kunnen die leer werkelijk veel belangrijker vinden dan welke wetenschappelijke bevindingen dan ook. Hierbij kan zich zelfs een merkwaardig fenomeen voordoen, namelijk dat van de 'skeptische esotericus'. Om zijn eigen visie overeind te houden tegenover (mogelijke) weerleggende feiten, kan zo iemand de parapsychologie - of delen daarvan - als 'pseudo-wetenschap' in de ban doen.
Ook zijn er individuele parapsychologen die geen enkele affiniteit voelen met oude esoterische of occulte denkbeelden, zelfs niet in de meest abstracte zin.
Maar in het algemeen mogen we toch zeggen dat er tenminste enige overlapping in interesses en denkbeelden kan bestaan tussen parapsychologen en esoterici.
Het is ondenkbaar dat er parapsychologische aanwijzingen zullen worden gevonden voor alle oude denkbeelden. Maar er zou zeker een aantal concepten kunnen zijn dat men juist door middel van parapsychologisch onderzoek nader kan uitbouwen.

Titus Rivas

Zie ook: Reïncarnatie en bijna-doodervaringen: lezing voor Theosofische Vereniging

De cirkelredenering van het dogmatisch 'naturalisme'

Het naturalisme is een wetenschapsfilosofische theorie die stelt dat alles wat er in de werkelijkheid voorkomt het gevolg is van natuurlijke processen. Als je dit zo opvat dat alles wat er bestaat voortkomt uit de essentiële aard (natuur) van de werkelijkheid kan misschien wel iedereen er mee instemmen. Zelfs wonderen van God passen in dit beeld, mits je God zelf als een onderdeel van de werkelijkheid beschouwt en daarmee zijn 'bovennatuurlijke' ingrijpen kunt opvatten als een uiting van de natuurlijke mogelijkheden van die werkelijkheid.

Allicht wordt het naturalisme doorgaans niet op die manier opgevat. Natuur wordt meestal gelijkgesteld aan de fysieke werkelijkheid, die in diverse organisatievormen al dan niet behept zou zijn met bepaalde niet-fysieke, mentale eigenschappen. In feite is naturalisme in dat geval een ander woord voor het uitsluiten van entiteiten die als zodanig niet of niet geheel horen bij de fysieke werkelijkheid, althans niet volgens de doorsnee westerse opvattingen over die fysieke werkelijkheid. Zoals God, maar ook geesten van overledenen, demonen, psychokinese, helderziendheid of reïncarnatie.

Volgens dogmatische naturalisten zou men in de wetenschap nooit zulke niet-naturalistische factoren mogen opnemen in een wetenschappelijke theorie. Op zich hebben ze vanzelfsprekend gelijk dat niet-naturalistische entiteiten per definitie niet thuishoren in een naturalistische theorie. Maar ze gaan de fout in indien ze wetenschappelijke theorieën gelijkstellen aan naturalistische theorieën. Alsof elke wetenschappelijke theorie automatisch een naturalistische theorie zou moeten zijn en er geen andere wetenschapsfilosofische inzichten bestaan over de kenmerken van een wetenschappelijke theorie.

Het dogmatische zit hem in de gedachte dat alle verschijnselen altijd volledig wetenschappelijk verklaard zullen kunnen worden door het soort naturalistische entiteiten en processen waarvan men het bestaan erkent. Dat is alleen vanzelfsprekend waar als het naturalisme de juiste visie verkondigt! Met andere woorden, er is sprake van een cirkelredenering.

Op zichzelf hoeft naturalisme niet te leiden tot pseudo-wetenschap, tenzij het gaat om dogmatisch naturalisme. Aangezien het dan gaat om het bij voorbaat uitsluiten van entiteiten en processen alleen omdat ze niet in het wereldbeeld passen. Dat is niet wetenschappelijk, want de wetenschap moet zich laten leiden door feiten, en die zijn niet vanzelfsprekend alleen maar naturalistisch.

Ik ben zelf geen fan van het (de letter volgend) bijbels creationisme, maar ik vind de dogmatisch-naturalistische afwijzing van de theorie daarvan ook erg stuitend. Als het bijbels creationisme niet klopt, dan zul je dat wetenschappelijk kunnen aantonen en dan heb je geen naturalistisch dogma nodig om de schepping uit de Bijbel buiten de wetenschap te houden.

Minstens zo kwalijk is de afwijzing van de parapsychologie, op grond van de volstrekt ongefundeerde en onhoudbare gelijkstelling tussen naturalisme en empirische wetenschap.

Titus Rivas

P.S.: (Toevoeging van 11 december) Inmiddels heb ik het boek Wat een onzin! van Herman de Regt en Hans Dooremalen gelezen. Het verkondigt precies het dogmatisch soort naturalisme waar ik me hierboven tegen keer. Een sprekende illustratie van wat ik bedoel.

Antony Flew over een voortbestaan

De bekende Britse analytische filosoof Antony Flew heeft vorig jaar een boek gepubliceerd, There is a God, waarin hij uitlegt waarom hij zijn vroegere atheïstische visie verlaten heeft en inmiddels gelooft in een scheppergod. Een ander gebied waarop Flew naam gemaakt heeft, is het filosofisch bestrijden van het concept van een persoonlijk voortbestaan na de dood. Reeds in 2004 liet hij zien inmiddels ook op dit gebied open te staan voor nieuwe inzichten. Hij stelt met name dat de aanwijzingen voor bewustzijn tijdens een vlak EEG bij bijna-doodervaringen echt duiden op de mogelijkheid dat het geestelijk toch doorgaat als de fysiologische activiteit in het brein definitief stilligt. De filosoof beschouwt zulke casussen als de beste of zelfs enige aanwijzingen voor een leven na de dood.
Merkwaardig genoeg hoopt de theïst Flew zelf (althans in 2004) dat er ondanks deze aanwijzingen toch geen leven na de dood is. Het gaat daarbij waarschijnlijk om een erfenis van zijn vroegere gedachtegoed. Nogal wat wijsgerige atheïsten hebben namelijk geprobeerd een onherroepelijke vernietiging van de persoon na de dood als positiever op te vatten dan een persoonlijk voortbestaan.

Wel deugdelijk bewijsmateriaal, maar geen echte reïncarnatie?

Reïncarnatie is één van de verschijnselen waar men door middel van parapsychologisch veldwerk (relatief) veel goed bewijsmateriaal voor heeft verzameld. Het gaat om het soort gevallen dat onderzocht werd door dr. Ian Stevenson en zijn collega's, van jonge kinderen die op basis van herinneringen correcte informatie zouden bezitten over een overledene die tot dan toe onbekend was bij hun naaste omgeving, en die zich bovendien identificeren met hun herinneringen. Skeptici doen dit soort casussen uiteraard af als volledig verklaarbaar door normale processen, zoals bedrog, zelfbedrog, fantasie en toeval.
Binnen de parapsychologie zelf ziet men doorgaans wel in dat typische reïncarnatiegevallen bij jonge kinderen echt paranormaal kunnen zijn, d.w.z. onverklaarbaar door normale hypothesen. Toch wil dit niet zeggen dat parapsychologen allemaal denken dat de kinderen echt herinneringen aan een eigen vorig leven hebben. Binnen een boeddhistisch kader is dat zelfs onmogelijk, omdat men niet eens gelooft in een substantieel zelf tijdens een aards leven, laat staan in het overleven van zo'n geestelijke entiteit na de dood. Andere parapsychologen kunnen toevlucht nemen tot de theorie dat de kinderen paranormale informatie hebben opgepikt over iemand uit het verleden. Ook hier zit een wereldbeeld achter dat het onmogelijk maakt in reïncarnatie te geloven. Het kan gaan om een algemene theorie volgens welke het bewustzijn nu eenmaal echt gekoppeld is aan het brein en de dood dus niet kan overleven. We zien dit bijvoorbeeld bij de parapsychologen Dick Bierman en Dean Radin. Sommige parapsychologen geloven wel in een leven na de dood, maar zij sluiten reïncarnatie bij voorbaat uit, vergelijkbaar met de aanhangers van de theorieën van Emmanuel Swedenborg.
Een nieuwer 'alternatief' voor echte reïncarnatie is de theorie van de zogeheten parallelle incarnaties. Hierbij zou iemand geen incarnaties achter elkaar beleven, maar een heleboel levens naast elkaar. Je moet je dat zo voorstellen dat tijd een illusie zou zijn en er in werkelijkheid dus ook geen lineaire opeenvolging van momenten of levens bestaat. Deze theorie wordt te hulp geroepen door mensen die graag in twee overlappende tijdvakken tegelijk zouden hebben geleefd, bijvoorbeeld in het geval van schijnbare herinneringen tijdens regressiesessies. Maar ze wordt vooral ook ingezet als uitvloeisel van de oudere theorie (van b.v. de Advaita Vedanta-leer) dat we allemaal manifestaties zouden zijn van één ondeelbare, bovenpersoonlijke geestelijke werkelijkheid. Het zou daarom geen zin hebben om te willen weten welke vorige levens nu precies van jouzelf zijn. Alle levens vinden tegelijkertijd plaats en in feite ben je ook met alle levens verbonden.

Zelf heb ik er geen moeite mee wanneer mensen alternatieve theorieën opstellen om reïncarnatiegevallen bij jonge kinderen te verklaren zonder uit te hoeven gaan van (mijn eigen hypothese van) 'echte' reïncarnatie. Het staat iedereen vrij zelfstandig over deze thema's na te denken.
Het wordt echter anders indien de keuze voor een hypothese die wel uitgaat van persoonlijke reïncarnatie als volstrekt willekeurig wordt voorgesteld, alsof er geen argumenten voor zouden bestaan (zie: Parapsychologisch Reïncarnatieonderzoek) en alsof aanhangers van zo'n 'traditionelere hypothese' direct 'om' zouden gaan als ze beter op de hoogte waren.
Nog erger vind ik het als men stelt dat een echte reïncarnatiehypothese 'allang achterhaald' is door b.v. de theorie van parallelle levens. Niet iedereen is gecharmeerd van de alternatieve theorieën en niet iedereen is overtuigd van de kracht van de argumenten die men ervoor aanvoert. Zoiets hoort geen enkele probleem te zijn wanneer men uitgaat van intellectuele vrijheid en pluralisme.

Titus Rivas

Agnostisch of gewoon materialistisch?

Nog niet zo lang geleden sprak ik een agnostisch godsdienstpsycholoog die stelde dat je als mens helemaal niets te weten kon komen over een spirituele wereld of een leven na de dood. Volgens hem bestonden er geen paranormale verschijnselen en waren alle ervaringen op dat gebied te wijten aan onbewuste psychologische processen.

Deze houding zie je wel vaker bij denkers die bovenal redelijk, menselijk en tolerant willen overkomen. In feite geloven ze, zoals genoemde godsdienstpsycholoog, helemaal niet in het bestaan van zaken die het aardse of fysieke overstijgen. Maar dit wensen ze - al dan niet bewust - te maskeren door zich voor agnostisch uit te geven, m.a.w. voor iemand die domweg stelt dat hij het niet kan weten.

Het bedrieglijke aan deze dubbele positie is dat hun argumenten tegen parapsychologie, opgevat als de studie van echte paranormale verschijnselen oftewel anomalieen rond geest en bewustzijn, niet werkelijk gevestigd zijn in een agnostische houding. Ze zeggen niet dat het onmogelijk is om te bepalen of paranormale verschijnselen nu wel of niet bestaan, en dat het daarom open gelaten moet worden. Nee, ze zeggen dat paranormale verschijnselen per definitie niet echt zijn. Dit staat haaks op hun voorgewende agnosticisme en komt in feite gewoon neer op een materialistisch dogma.

In het geval van de godsdienstpsycholoog was het dan ook niet zo verwonderlijk dat hij precies hetzelfde soort argumenten tegen paranormale verschijnselen naar voren bracht als we steeds weer horen van skeptici.

In hoeverre deze merkwaardige dubbelheid ook bewust was bij de persoon in kwestie, weet ik niet.


Titus Rivas